Skilnad mellom versjonar av «Frumnorderlendsk»

Frå Mållekken
Hopp til navigering Hopp til søk
sInkje endringssamandrag
 
(7 mellomliggjande versjonar av 3 brukarar er ikkje viste)
Line 1: Line 1:
'''Frumnorderlendsk''' er namnet på det norderlendske målstiget frå 200 til 500 e. Kr.; det eldste skriftlege vitnemålet um norderlendsk. Tidi etter fram til 700 kallar ein [[yvergangstidi]] (synkopetidi).
'''Frumnorderlendsk''' er namnet på det norderlendske målstiget frå år 200, då målet braut av frå nordvestgermansk (ei grein av [[frumgermansk]]), til um lag år 700, då eldre [[norrønt]] tok yver. Dette stìget er det eldste skriftlege vitnemålet um norderlendsk. Frå år 500 og fram til kring år 700 gjekk målet gjenom ei tid med store umbrøyte, [[yvergangstidi]] (synkopetidi) dei kallar, og um målet i yvergangstidi i heilo kann sjåast som eit heilskaplegt målstig, vert det kalla ''yngre frumnorderlendsk''. Tidi frå 200 til 500 vert då ''eldre frumnorderlendsk'' eller ofte berre ''frumnorderlendsk''.


= Målvald =
Sume meiner at norderlendsk braut av frå nordvestgermansk endå seinare en år 200 og at den frumnorderlendske tidbolken difor byrjar seinare. Dette heng saman med at greinene i nokon mun peika i same leidi òg etter at dei skilde lag.


= Vitnemål =
== Målvald ==


== Runeinnskrifter ==
== Vitnemål ==
 
=== Runeinnskrifter ===


Gullhorn-innskrifti frå Gallehus i Slesvig (Sør-Jylland) frå 400-talet:<br>
Gullhorn-innskrifti frå Gallehus i Slesvig (Sør-Jylland) frå 400-talet:<br>
'''ek hlewagastiR holtijaR horna tawido'''
'''ek hlewagastiʀ holtijaʀ horna tawido'''


Kjølevik-innskrifti frå Strand i Ryfylke frå ikr. 500:<br>
Kjølevik-innskrifti frå Strand i Ryfylke frå ikr. 500:<br>
'''hadulaikaR ek hagustadaR hl(a)aiwido magu minino'''
'''hadulaikaʀ ek hagustadaʀ hl(a)aiwido magu minino'''


== Lånord ==
=== Lånord ===




= Formverk =
== Formverk ==


== Ljodverk ==
=== Ljodverk ===


=== Stavingstyngd ===
==== Stavingstyngd ====


=== Sjølvljodane ===
==== Sjølvljodane ====


{| border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"
{| class="wikitable"
|+Sjølvljodane i tyngd staving
|+Sjølvljodane i tyngd staving
! rowspan=2 | &nbsp;
! rowspan=2 | &nbsp;
Line 36: Line 38:
|-
|-
! align=left | høg
! align=left | høg
| /i:/
| {{IPA|/iː/}}
| /u:/
| {{IPA|/u:/}}
| /i/
| {{IPA|/i/}}
| /u/
| {{IPA|/u/}}
|-
|-
! align=left | millomhøg
! align=left | millomhøg
| /e:/
| {{IPA|/eː/}}
| /o:/
| {{IPA|/oː/}}
| /e/
| {{IPA|/e/}}
| /o/
| {{IPA|/o/}}
|-
|-
! align=left | låg
! align=left | låg
| colspan=2 | /a:/
| colspan=2 | {{IPA|/aː/}}
| colspan=2 | /a/
| colspan=2 | {{IPA|/a/}}
|}
|}


 
* /o/ er ein seinare framvokster i frumnorderlendsk frå ''u'' (gjenom ''u'') etter [[a-ljodbrigde]]. Jfr. tidleg fn. ''*hurna'' > fn. ''horna'' (Gallehus)  > gn. ''horn''.
* /o/ er ein seinare framvokster i frumnorderlendsk frå ''u'' og ''ū'' (gjenom ''u'') etter [[a-ljodbrigde]]. Jfr. tidleg fn. ''*hurna'' > fn. ''horna'' (Gallehus)  > gn. ''horn''.
* I sein frumgermansk tid vart IE ''*ei'' (og ''*ēi'') oftast til ''ī'', men stundom til einskildsjølvljod ''ē²'', som førde til at upphavleg fg. /e:/, ''ē¹'', vart opnare (/æ:/) og sidan gjekk yver til /a:/ (jfr. ''makija''). Eit døme på ''ē²'' er ''lét'' (ft. av ''lata'').


Frumnorderlendsk hadde tri tviljodar:
Frumnorderlendsk hadde tri tviljodar:


* /ai/ '''staina'''
* {{IPA|/ai/}} '''staina'''
* /au/ '''laukaR'''
* {{IPA|/au/}} '''laukaʀ'''
* /eu/ (/iu/ fyre ''i'' eller ''o'' i stavingi etter)
* {{IPA|/eu/}} ({{IPA|/iu/}} fyre ''i'' eller ''o'' i stavingi etter)
 
=== Medljodane ===


==== Medljodane ====
'''Plosiv'''
'''Plosiv'''
* '''p''' /p/
* '''p''' {{IPA|/p/}}
* '''b''' /b/ og /β/
* '''b''' {{IPA|/b/}} og {{IPA|/β/}}
* '''t''' /t/
* '''t''' {{IPA|/t/}}
* '''d''' /d/ og /ð/
* '''d''' {{IPA|/d/}} og {{IPA|/ð/}}
* '''k''' /k/
* '''k''' {{IPA|/k/}}
* '''g''' /g/ og /γ/
* '''g''' {{IPA|/ɡ/}} og {{IPA|/ɣ/}}


'''Nasal'''
'''Nasal'''
* '''n''' /n/
* '''n''' {{IPA|/n/}}
* '''m''' /m/
* '''m''' {{IPA|/m/}}


'''Likvid'''
'''Likvid'''
* '''l''' /l/
* '''l''' {{IPA|/l/}}
* '''r''' /r/
* '''r''' {{IPA|/r/}}
* '''R''' /R/ el /z/
* '''ʀ''' {{IPA|/R/ <!--Kva tyder /R/?-->}} el. {{IPA|/z/}}


'''Frikativ'''
'''Frikativ'''
* '''f''' /f/
* '''f''' {{IPA|/f/}}
* '''þ''' /θ/
* '''þ''' {{IPA|/θ/}}
* '''s''' /s/
* '''s''' {{IPA|/s/}}
* '''h''' /h/
* '''h''' {{IPA|/h/}}


'''Aproksimant'''
'''Aproksimant'''
* '''j''' /j/
* '''j''' {{IPA|/j/}}
* '''w''' /w/
* '''w''' {{IPA|/w/}}


'''b''', '''d''', '''g''' hev allofonar; plosivar i framljod og afrikatar i inn- og utljod.
'''b''', '''d''', '''g''' hev allofonar; plosivar i framljod og afrikatar i inn- og utljod.


== Bøygjingsverk ==
=== Bøygjingsverk ===




{| rules=all border="1" style="text-align: left; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3 cellspacing=0
{| class="wikitable"
|+a-stomnar
|+a-stomnar
! rowspan=1 | &nbsp;
! rowspan=1 | &nbsp;
Line 103: Line 102:
|-
|-
! align=left | Nom.
! align=left | Nom.
| ''dagaR'' || ''dagōR''
| ''dagaʀ'' || ''dagōʀ''
|-
|-
! align=left | Gen.
! align=left | Gen.
Line 109: Line 108:
|-
|-
! align=left | Dat.
! align=left | Dat.
| ''dagai'' (seinare -''ē'') || ''dagumR''
| ''dagē'' || ''dagumʀ''
|-
|-
! align=left | Akk.
! align=left | Akk.
Line 115: Line 114:
|-
|-
! align=left | Vok.
! align=left | Vok.
| *''dag'' || ''dagōR''
| *''dag'' || ''dagōʀ''
|}
|}


= Målbrigde i frumnorderlendsk =
== Målbrigde i frumnorderlendsk ==
 
Jamvel etter frumnorderlendsk skilde lag med hine nordvestgermanske måli (d.e. dei vestgermanske måli) peika måli tidt i same leidi. Eitt døme på dette er at samgermansk tyngd *''ē¹'' vart nordvestgermansk *''ā'': germ. *''mēkija-'' > frumn. akk. sg. ''mākija'' - jfr. norr. ''mækir'' 'sverd' og nn. ''mækja'' (blome). Yvergangen frå ''ā'' til ''æ'' i ''mækir'' kjem etter [[i-ljodbrigde]]. Jfr. finsk ''miekke'' og got. ''mēkeis'' {{IPA|/meːkiːs/}}. Jamfør òg gotisk ''mēna'' og norr. ''máni''. Sjå [[nordvestgermansk]] for meir um dette. Ulikt dei vestgermanske måli, heldt norderlendsk på utyngd *''ē'' (medan han vart *''ā'' i vestgermansk).
*1. fg. /e:/ (el /æ:/) > fn. /a:/.


Fg. *''mēkija-'' > fn. ''makija'' akk. av seinare gn. nom. ''mækir'' (''sverd''). Yvergangen frå ''a'' til ''æ'' i ''mækir'' kjem etter [[i-ljodbrigde]]. Jfr. finsk ''miekke'' og got. mēkeis (/me:ki:s/). Jfr. òg got. ''mēna'' og gn. ''máni''.
Millom brigdi etter nordvestgermansk tid er desse:
* ''n'' kvarv fyre ''s'' med [[verderlagslengjing]]. Døme:
:* Tidleg frumnorderlendsk ''ansuʀ'' («heiden gud») > norrønt ''áss'' (gotisk ''ans''), jamfør gnorr. ''áss'' (ås, bjelke) og ''ansas'' i finsk
:* Norrønt ''gás'' og tysk ''Gans''
:* Norrønt ''ást'' og gotisk ''ansts''
:* Norrønt ''unna'' (segnord)
* I utyngd stoda gjekk tviljodet *''ai'' ({{IPA|/ɑi/}}) yver til *''ē'' ({{IPA|/eː/}}) og *''au'' ({{IPA|/ɑu/}}) yver til *''ō'' ({{IPA|/ɔː/}}), som i vestgermansk:
:* Samgermansk *''haitai'' > frumnorderlendsk *''haitē''
<!--* Utyngd *''ē'', som i vestgermansk vart *''ā'', vart i norderlendsk *''i'' i staden (yvergangstidi) -->
* I rekonstruksjonar vert helst *''ʀ'' skrive for (nordvest)germansk *''z''


*2. ''n'' kverv fyre ''s'' med [[verderlagslengjing]].
=== Yvergangstidi ===
fn. ''ansuR'' (heiden gud) > gn. ''áss'' (got. ''ans'')
: ''Sjå eigen teig: [[Yvergangstidi]]''
Jfr. gn. ''áss'' (ås, bjelke) og ''ansas'' i finsk; gn. ''gás'' og tysk ''Gans'';
Frå kring år 500 til 700 gjeng målet gjenom store og snøgge brigde. Sermerkt for denne tidbolken er [[ljodbrigde|ljodbrigdi]] og at utyngde stavingar vart umlaga eller fall heilt burt. Det er gjort framlegg um at orsaki til desse store umbrøyti er at tyngde stavingar vart so tunge i norderlendsk at dei utyngde lettare kunde falla burt eller brigdast. Dette kann òg vera orsaki til at frumgermanske fyrefeste som *''bi-'' og *''ga-'' vart tapte på vegen.
gn. ''ást'' og got. ''ansts'' og gn. ''unna'' (verb).

Siste versjonen frå 8. mars 2022 kl. 08:33

Frumnorderlendsk er namnet på det norderlendske målstiget frå år 200, då målet braut av frå nordvestgermansk (ei grein av frumgermansk), til um lag år 700, då eldre norrønt tok yver. Dette stìget er det eldste skriftlege vitnemålet um norderlendsk. Frå år 500 og fram til kring år 700 gjekk målet gjenom ei tid med store umbrøyte, yvergangstidi (synkopetidi) dei kallar, og um målet i yvergangstidi i heilo kann sjåast som eit heilskaplegt målstig, vert det kalla yngre frumnorderlendsk. Tidi frå 200 til 500 vert då eldre frumnorderlendsk eller ofte berre frumnorderlendsk.

Sume meiner at norderlendsk braut av frå nordvestgermansk endå seinare en år 200 og at den frumnorderlendske tidbolken difor byrjar seinare. Dette heng saman med at greinene i nokon mun peika i same leidi òg etter at dei skilde lag.

Målvald

Vitnemål

Runeinnskrifter

Gullhorn-innskrifti frå Gallehus i Slesvig (Sør-Jylland) frå 400-talet:
ek hlewagastiʀ holtijaʀ horna tawido

Kjølevik-innskrifti frå Strand i Ryfylke frå ikr. 500:
hadulaikaʀ ek hagustadaʀ hl(a)aiwido magu minino

Lånord

Formverk

Ljodverk

Stavingstyngd

Sjølvljodane

Sjølvljodane i tyngd staving
  lange stutte
fremre attare fremre attare
høg /iː/ /u:/ /i/ /u/
millomhøg /eː/ /oː/ /e/ /o/
låg /aː/ /a/
  • /o/ er ein seinare framvokster i frumnorderlendsk frå u (gjenom u) etter a-ljodbrigde. Jfr. tidleg fn. *hurna > fn. horna (Gallehus) > gn. horn.

Frumnorderlendsk hadde tri tviljodar:

  • /ai/ staina
  • /au/ laukaʀ
  • /eu/ (/iu/ fyre i eller o i stavingi etter)

Medljodane

Plosiv

  • p /p/
  • b /b/ og /β/
  • t /t/
  • d /d/ og /ð/
  • k /k/
  • g /ɡ/ og /ɣ/

Nasal

  • n /n/
  • m /m/

Likvid

  • l /l/
  • r /r/
  • ʀ /R/ el. /z/

Frikativ

  • f /f/
  • þ /θ/
  • s /s/
  • h /h/

Aproksimant

  • j /j/
  • w /w/

b, d, g hev allofonar; plosivar i framljod og afrikatar i inn- og utljod.

Bøygjingsverk

a-stomnar
  eintal mangtal
Nom. dagaʀ dagōʀ
Gen. dagas *dagō
Dat. dagē dagumʀ
Akk. daga *dagan(n)
Vok. *dag dagōʀ

Målbrigde i frumnorderlendsk

Jamvel etter frumnorderlendsk skilde lag med hine nordvestgermanske måli (d.e. dei vestgermanske måli) peika måli tidt i same leidi. Eitt døme på dette er at samgermansk tyngd *ē¹ vart nordvestgermansk *ā: germ. *mēkija- > frumn. akk. sg. mākija - jfr. norr. mækir 'sverd' og nn. mækja (blome). Yvergangen frå ā til æ i mækir kjem etter i-ljodbrigde. Jfr. finsk miekke og got. mēkeis /meːkiːs/. Jamfør òg gotisk mēna og norr. máni. Sjå nordvestgermansk for meir um dette. Ulikt dei vestgermanske måli, heldt norderlendsk på utyngd *ē (medan han vart *ā i vestgermansk).

Millom brigdi etter nordvestgermansk tid er desse:

  • Tidleg frumnorderlendsk ansuʀ («heiden gud») > norrønt áss (gotisk ans), jamfør gnorr. áss (ås, bjelke) og ansas i finsk
  • Norrønt gás og tysk Gans
  • Norrønt ást og gotisk ansts
  • Norrønt unna (segnord)
  • I utyngd stoda gjekk tviljodet *ai (/ɑi/) yver til *ē (/eː/) og *au (/ɑu/) yver til *ō (/ɔː/), som i vestgermansk:
  • Samgermansk *haitai > frumnorderlendsk *haitē
  • I rekonstruksjonar vert helst *ʀ skrive for (nordvest)germansk *z

Yvergangstidi

Sjå eigen teig: Yvergangstidi

Frå kring år 500 til 700 gjeng målet gjenom store og snøgge brigde. Sermerkt for denne tidbolken er ljodbrigdi og at utyngde stavingar vart umlaga eller fall heilt burt. Det er gjort framlegg um at orsaki til desse store umbrøyti er at tyngde stavingar vart so tunge i norderlendsk at dei utyngde lettare kunde falla burt eller brigdast. Dette kann òg vera orsaki til at frumgermanske fyrefeste som *bi- og *ga- vart tapte på vegen.

Henta frå «https://www.ivaraasen.no/wiki/index.php?title=Frumnorderlendsk&oldid=5763»