Skilnad mellom versjonar av «Stavingslengdutjamning»

Frå Mållekken
Hopp til navigering Hopp til søk
Inkje endringssamandrag
sInkje endringssamandrag
 
(5 mellomliggjande versjonar av 2 brukarar er ikkje viste)
Line 1: Line 1:
[[Gamalnorsk]] skilde millom stutte, lange og ovlange tyngde [[staving]]ar - t.d. (''h'')''not'' /(h)not/ 'nòt', ''nót'' /no:t/ 'nót' og ''nátt'' el. ''nótt'' /no:tt/ 'nótt'. I [[millomnorsk]] vart desse utjamna til lange stavingar - t.d. *''nòt'' /no:t/ el. /nott/, *''nót'' /nu:t/ og *''nótt'' /nutt/. Eit undantak  millom norske [[målføre]] er nordgudbrandsdalsk.  
[[Gamalnorsk]] skilde millom stutte, lange og ovlange tyngde [[staving]]ar - t.d. (''h'')''not'' {{IPA|/(h)not/}} ‘nòt’, ''nót'' {{IPA|/noːt/}} ‘nót’ og ''nátt'' el. ''nótt'' {{IPA|/noːtː/}} ‘nótt’. I [[millomnorsk]] vart desse utjamna til lange stavingar - t.d. *''nòt'' {{IPA|/noːt/}} el. {{IPA|/notː/}}, *''nót'' {{IPA|/nuːt/}} og *''nótt'' {{IPA|/nutː/}}. Eit undantak  millom norske [[målføre]] er nordgudbrandsdalsk.  


Medan stavingslengdi kunde skapa minimale par i gamalnorsk, skapar einast sjølvljodshåtten minimale par i millomnorsk og [[nynorsk]]. Utjamningi var soleis ein yvergang frå eit skil i lengd (kvantitet) til eit skil i hått (kvalitet).
Medan stavingslengdi kunde skapa minimale par i gamalnorsk, skapar einast sjølvljodshåtten minimale par i millomnorsk og [[nynorsk]]. Utjamningi var soleis ein yvergang frå eit skil i lengd (kvantitet) til eit skil i hått (kvalitet).
Line 8: Line 8:


Einstava:
Einstava:
*VK > V:K el. VKK - t.d. ''lutr'', (''h'')''lynr'', ''skot'', ''vit'' > ''lut'', ''løn'' (eldre ''lỳn''), ''skot'', ''vit''. ''a'' vert derimot jamt lengd - jf. ''dagr'', ''gras'', ''tal'', ''þak'' '(hus)tak'.
*VK > VːK el. VKK - t.d. ''lutr'', (''h'')''lynr'', ''skot'', ''vit'' > ''lut'', ''løn'' (eldre ''lỳn''), ''skot'', ''vit''. ''a'' vert derimot jamt lengd - jf. ''dagr'', ''gras'', ''tal'', ''þak'' '(hus)tak'.
*VKK > VKK - t.d. ''band'' > ''band''.
*VKK > VKK - t.d. ''band'' > ''band''.
*V:K > V:K - t.d. ''bátr'', ''nót'' > ''båt'', ''not''.
*VːK > VːK - t.d. ''bátr'', ''nót'' > ''båt'', ''not''.
*V:KK > VKK - t.d. ''sótt'' > ''sótt''.
*VːKK > VKK - t.d. ''sótt'' > ''sótt''.


Tvostava:
Tvostava:
*VKV > V:KV (el. VKKV) - t.d. gn. ''hani'', ''koma'', ''vera'', ''vika'' > ''hane'' /ha:nə/, ''koma'' /ko:ma/ el. /komma/, ''vera'' /ve:ra/, ''vika''.
*VKV > VːKV (el. VKKV) - t.d. gn. ''hani'', ''koma'', ''vera'', ''vika'' > ''hane'' {{IPA|/haːnə/}}, ''koma'' {{IPA|/koːma/}} el. {{IPA|/komːa/}}, ''vera'' {{IPA|/vɛːra/}}, ''vika''.
*V:KV > V:KV - t.d. ''dœma'', ''máni'', ''stýra'', ''vísa'' > ''døma'' /dø:ma/, ''måne'', ''styra'' /sty:ra/, ''visa'' /vi:sa/.
*VːKV > VːKV - t.d. ''dœma'', ''máni'', ''stýra'', ''vísa'' > ''døma'' {{IPA|/døːma/}}, ''måne'', ''styra'' {{IPA|/styːra/}}, ''visa'' {{IPA|/viːsa/}}.
*VKKV > VKKV - t.d. ''angra'', ''baggi'', ''bakki'', ''bolli'', ''fylla'', ''spurði'' (til ''spyrja'') > ''angra'', ''bagge'', ''bakke'', ''bolle'', ''fylla'', ''spurde''.
*VKKV > VKKV - t.d. ''angra'', ''baggi'', ''bakki'', ''bolli'', ''fylla'', ''spurði'' (til ''spyrja'') > ''angra'', ''bagge'', ''bakke'', ''bolle'', ''fylla'', ''spurde''.
*V:KKV > VKKV - t.d. ''dýrka'', ''stýrði'' (til ''stýra'') > ''dyrka'', ''styrde''.
*VːKKV > VKKV - t.d. ''dýrka'', ''stýrði'' (til ''stýra'') > ''dyrka'', ''styrde''.




:'''Merk.''' Yvergangen frå gn. ''rd'' , ''rð'' og ''rt'' - når ''d'', ''ð'' og ''t'' var bøygjingslekk - til /ɖ/, /ɖ/ og /ʈ/ i mange målføre bar åt fyre utjamningi eller medan ho enno var verksam - jf. ymsande framburd av ''styrde'' /styrdə/ el. /sty:ɖə./ av gn. ''stýrði'' (til ''stýra'').
:'''Merk.''' Yvergangen frå gn. ''rd'' , ''rð'' og ''rt'' - når ''d'', ''ð'' og ''t'' var bøygjingslekk - til {{IPA|/ɖ/}}, {{IPA|/ɖ/}} og {{IPA|/ʈ/}} i mange målføre bar åt fyre utjamningi eller medan ho enno var verksam - jf. ymsande framburd av ''styrde'' {{IPA|/styrdə/}} el. {{IPA|/styːɖə./}} av gn. ''stýrði'' (til ''stýra'').


:'''Undantak.''' Sume ord hev uventa utjamning i målføri, ordi tér seg som stavingi var lang i gamalnorsk - jf. inf. ''tak'' for ''taka'' (gn. ''taka'') i målføre med apokope. Det er likt til at den høge frekvensen åt ordet veld dette - jf. den tidlegare framvoksteren gn. ''taka'' for venta *''táka'' - jf. got. inf. ''tēkan'', pret. ''taitōk'' (der germ. *''ē¹'' > got. ''ē'' og frumn. ''ā'' > gn. ''á'') .
:'''Undantak.''' Sume ord hev uventa utjamning i målføri, ordi tér seg som stavingi var lang i gamalnorsk - jf. inf. ''tak'' for ''taka'' (gn. ''taka'') i målføre med apokope. Det er likt til at den høge frekvensen åt ordet veld dette - jf. den tidlegare framvoksteren gn. ''taka'' for venta *''táka'' - jf. got. inf. ''tēkan'', pret. ''taitōk'' (der germ. *''ē¹'' > got. ''ē'' og frumn. ''ā'' > gn. ''á'') .


:''blomster'' 'blome', ''sótt'' (sjukdom), ''totte'' (til ''tykkja''), ''trott'' osb. med /o/ for /u/ er rein leseuttala og byggjer ikkje på målsogelegt grunnlag.
:''blomster'' ‘blome’, ''sótt'' (sjukdom), ''totte'' (til ''tykkja''), ''trott'' osb. med {{IPA|/o/}} for {{IPA|/u/}} er rein leseuttala og byggjer ikkje på målsogelegt grunnlag.


:''lågt'' med framburdi /lå:kt/ for /låkt/ osb. er jamna etter ''låg'' /lå:g/.
:''lågt'' med framburdi {{IPA|/låːkt/}} for {{IPA|/låkt/}} osb. er jamna etter ''låg'' {{IPA|/låːɡ/}}.


:Framburdi av ''dotter'' (gn. ''dóttir'') ymsar millom venta /dutter/ og uventa /dotter/. Ordet finst ofte i sms. med kvendenamn, noko som kann vera grunnen til den uventa framburdi /dotter/ - jf. dansk ''datter'' (gda. ''dōttær'') for venta *''dotter'', sameleis at ''son'' (gn. ''son(r)'' osb.) i sms. med  mannsnamn sumst. vert avstytt til ''so'' og ''sa'' (''Nilsso'', ''Nilssa'' osb.).
:Framburdi av ''dotter'' (gn. ''dóttir'') ymsar millom venta {{IPA|/dutːer/}} og uventa {{IPA|/dotːer/}}. Ordet finst ofte i sms. med kvendenamn, noko som kann vera grunnen til den uventa framburdi {{IPA|/dotːer/}} - jf. dansk ''datter'' (gda. ''dōttær'') for venta *''dotter'', sameleis at ''son'' (gn. ''son(r)'' osb.) i sms. med  mannsnamn sumst. vert avstytt til ''so'' og ''sa'' (''Nilsso'', ''Nilssa'' osb.).




== Utjamning av serskilde sjølvljod ==
== Utjamning av serskilde sjølvljod ==


Sjølvljod fyre ''rð'' vart lengt alt i gamalnorsk, men etter yvergangen ''á'' > ''å''. I gamaldansk og gamalsvensk fyre yvergangen ''á'' > ''å''. Soleis gav eldre ''garðr'' og ''harðr'' svensk og dansk ''gård'' og ''hård'', men norsk ''gard'' /ga:r/ og ''hard'' /ha:r/ (Indrebø 2001: 114, 129-30). Difor gjev t.d. gn. ''jǫrð'', ''morð'' (dråp), ''mǫrðr'' (dyr), ''svǫrðr'', ''urð'' nynorsk framburd /ju:r/, /mu:r/, /mu:r/, /svu:r/, /ʉ:r/. Dette umbrøytet bar åt fyre utjamningi av stavingslengd og brigdet av ljodhåtten i langt sjølvljod.
''o'' og ''ǫ'' og kann henda ''a''  fyre ''rð'' vart lengde alt i gamalnorsk, men etter yvergangen ''á'' > ''å''. I gamaldansk og gamalsvensk fyre yvergangen ''á'' > ''å''. Soleis gav eldre ''garðr'' og ''harðr'' svensk og dansk ''gård'' og ''hård'', men norsk ''gard'' {{IPA|/ɡaːr/}} og ''hard'' {{IPA|/haːr/}} (Indrebø 2001: 114, 129-30). Difor gjev t.d. gn. ''jǫrð'', ''morð'' (dråp), ''mǫrðr'' (dyr), ''svǫrðr'' nynorsk framburd {{IPA|/juːr/}}, {{IPA|/muːr/}}, {{IPA|/muːr/}}, {{IPA|/svuːr/}}. Dette umbrøytet bar åt fyre utjamningi av stavingslengd og brigdet av ljodhåtten i langt sjølvljod.  Når sjølvljodet er framlydande, råkar lengjingi jamvel ''u'' og ''a'' - t.d. ''urð'' > ''urd'' {{IPA|/ʉːr/}}, ''akr'' > ''åker''.


Gn. ''a'' i stutte einstavingsord vert jamt lengd (Aasen 1864: 7) - jf. ''bar'' (til ''bera'') ''dagr'', ''gras'', ''tal'', ''þak'' '(hus)tak' > ''bar'' /ba:r/, ''dag'' /da:g/, ''gras'' /gra:s/, ''tal'' /ta:l/ og ''tak'' /ta:k/. Stutt ''a'' fyre ''m'' i sume målføre - t.d. ''same'' /sa:mə/ el. /sammə/ (gn. ''sami'') - er sekundær - jf. ''koma'' /ko:ma/ el. /komma/ (gn. ''koma'').
Gn. ''a'' i stutte einstavingsord vert jamt lengd (Aasen 1864: 7) - jf. ''bar'' (til ''bera'') ''dagr'', ''gras'', ''tal'', ''þak'' (hus)tak’ > ''bar'' {{IPA|/baːr/}}, ''dag'' {{IPA|/daːg/}}, ''gras'' {{IPA|/ɡraːs/}}, ''tal'' {{IPA|/taːl/}} og ''tak'' {{IPA|/taːk/}}. Stutt ''a'' fyre ''m'' i sume målføre - t.d. ''same'' {{IPA|/saːmə/}} el. {{IPA|/samːə/}} (gn. ''sami'') - er sekundær - jf. ''koma'' {{IPA|/koːma/}} el. {{IPA|/komːa/}} (gn. ''koma'')
 
Gn. sjølvljod i stutte einstavingsord vert jamt lengt fyre ''r'' - jf. ''fǫr'', ''skor'', ''spor'' > ''fòr'' /fo:r/, ''skòr'' /sko:r/, ''spor'' /spo:r/.

Siste versjonen frå 9. mars 2022 kl. 10:55

Gamalnorsk skilde millom stutte, lange og ovlange tyngde stavingar - t.d. (h)not /(h)not/ ‘nòt’, nót /noːt/ ‘nót’ og nátt el. nótt /noːtː/ ‘nótt’. I millomnorsk vart desse utjamna til lange stavingar - t.d. *nòt /noːt/ el. /notː/, *nót /nuːt/ og *nótt /nutː/. Eit undantak millom norske målføre er nordgudbrandsdalsk.

Medan stavingslengdi kunde skapa minimale par i gamalnorsk, skapar einast sjølvljodshåtten minimale par i millomnorsk og nynorsk. Utjamningi var soleis ein yvergang frå eit skil i lengd (kvantitet) til eit skil i hått (kvalitet).


V = vokal (sjølvljod). K = konsonant (medljod):

Einstava:

  • VK > VːK el. VKK - t.d. lutr, (h)lynr, skot, vit > lut, løn (eldre lỳn), skot, vit. a vert derimot jamt lengd - jf. dagr, gras, tal, þak '(hus)tak'.
  • VKK > VKK - t.d. band > band.
  • VːK > VːK - t.d. bátr, nót > båt, not.
  • VːKK > VKK - t.d. sótt > sótt.

Tvostava:

  • VKV > VːKV (el. VKKV) - t.d. gn. hani, koma, vera, vika > hane /haːnə/, koma /koːma/ el. /komːa/, vera /vɛːra/, vika.
  • VːKV > VːKV - t.d. dœma, máni, stýra, vísa > døma /døːma/, måne, styra /styːra/, visa /viːsa/.
  • VKKV > VKKV - t.d. angra, baggi, bakki, bolli, fylla, spurði (til spyrja) > angra, bagge, bakke, bolle, fylla, spurde.
  • VːKKV > VKKV - t.d. dýrka, stýrði (til stýra) > dyrka, styrde.


Merk. Yvergangen frå gn. rd , og rt - når d, ð og t var bøygjingslekk - til /ɖ/, /ɖ/ og /ʈ/ i mange målføre bar åt fyre utjamningi eller medan ho enno var verksam - jf. ymsande framburd av styrde /styrdə/ el. /styːɖə./ av gn. stýrði (til stýra).
Undantak. Sume ord hev uventa utjamning i målføri, ordi tér seg som stavingi var lang i gamalnorsk - jf. inf. tak for taka (gn. taka) i målføre med apokope. Det er likt til at den høge frekvensen åt ordet veld dette - jf. den tidlegare framvoksteren gn. taka for venta *táka - jf. got. inf. tēkan, pret. taitōk (der germ. *ē¹ > got. ē og frumn. ā > gn. á) .
blomster ‘blome’, sótt (sjukdom), totte (til tykkja), trott osb. med /o/ for /u/ er rein leseuttala og byggjer ikkje på målsogelegt grunnlag.
lågt med framburdi /låːkt/ for /låkt/ osb. er jamna etter låg /låːɡ/.
Framburdi av dotter (gn. dóttir) ymsar millom venta /dutːer/ og uventa /dotːer/. Ordet finst ofte i sms. med kvendenamn, noko som kann vera grunnen til den uventa framburdi /dotːer/ - jf. dansk datter (gda. dōttær) for venta *dotter, sameleis at son (gn. son(r) osb.) i sms. med mannsnamn sumst. vert avstytt til so og sa (Nilsso, Nilssa osb.).


Utjamning av serskilde sjølvljod

o og ǫ og kann henda a fyre vart lengde alt i gamalnorsk, men etter yvergangen á > å. I gamaldansk og gamalsvensk fyre yvergangen á > å. Soleis gav eldre garðr og harðr svensk og dansk gård og hård, men norsk gard /ɡaːr/ og hard /haːr/ (Indrebø 2001: 114, 129-30). Difor gjev t.d. gn. jǫrð, morð (dråp), mǫrðr (dyr), svǫrðr nynorsk framburd /juːr/, /muːr/, /muːr/, /svuːr/. Dette umbrøytet bar åt fyre utjamningi av stavingslengd og brigdet av ljodhåtten i langt sjølvljod. Når sjølvljodet er framlydande, råkar lengjingi jamvel u og a - t.d. urð > urd /ʉːr/, akr > åker.

Gn. a i stutte einstavingsord vert jamt lengd (Aasen 1864: 7) - jf. bar (til bera) dagr, gras, tal, þak ‘(hus)tak’ > bar /baːr/, dag /daːg/, gras /ɡraːs/, tal /taːl/ og tak /taːk/. Stutt a fyre m i sume målføre - t.d. same /saːmə/ el. /samːə/ (gn. sami) - er sekundær - jf. koma /koːma/ el. /komːa/ (gn. koma)