Skilnad mellom versjonar av «Vikedagane»
Inkje endringssamandrag |
sInkje endringssamandrag |
||
| (24 mellomliggjande versjonar av 4 brukarar er ikkje viste) | |||
| Line 1: | Line 1: | ||
__NOTOC__ | |||
'''Vikedagane''' hev på [[norsk]] [[sernamn]] som gjeng attende til [[samgermansk]] tid, då dagane fekk namn etter latinskt mynster. Her fylgjer [[ordsoga]] åt dei einskilde dagane. | '''Vikedagane''' hev på [[norsk]] [[sernamn]] som gjeng attende til [[samgermansk]] tid, då dagane fekk namn etter latinskt mynster. Her fylgjer [[ordsoga]] åt dei einskilde dagane. | ||
=Sundag= | =Sundag= | ||
{{Norsk Ordbog|Sundag}} | |||
Namnet ''sundag'' kjem av [[gamalnorsk]] ''sunnadagr'' og tyder ‘dagen åt soli’. | |||
Tilsvarande latinske namn er ''diēs Sōlis'' som au tyder ‘dagen åt soli’. | |||
På islendsk og færøysk vert dagen kalla ''sunnudagur''. | |||
=Måndag= | =Måndag= | ||
{{Norsk Ordbog|Maandag}} | |||
Namnet ''måndag'' kjem av [[gamalnorsk]] ''mánadagr'' ‘dagen åt månen’. | |||
Tilsvarande latinske namn er ''diēs Lūnae'' som au tyder ‘dagen åt månen’. | |||
På islendsk og færøysk vert dagen kalla ''mánadagur''. | |||
=Tysdag= | =Tysdag= | ||
{{Norsk Ordbog|Tysdag}} | |||
Namnet ''tysdag'' kjem av [[gamalnorsk]] ''týsdagr'' ‘dagen åt Ty’ | |||
Tilsvarande latinske namn er ''diēs Mārtis'' som tyder ‘dagen åt Mars’, stridsguden i romersk gudekunna, same som Ty er i norrøn. | |||
''Ty'' kjem av [[frumgermansk]] ''*teiwaz'', [[frumindoeuropeisk]] ''*deywós'' ‘gud’, frå ''*dyew-'' ‘himel’. Av ''*deywós'' kjem au gr. ''Zeũs'' og lat. ''Jūpiter'' (< ''*Diu-pater''). | |||
På islendsk vert dagen kalla ''þriðjudagur'' ‘tridjedag’, og på færøysk ''týsdagur''. | |||
=Onsdag= | =Onsdag= | ||
{{Norsk Ordbog|Onsdag}} | |||
Namnet ''onsdag'' kjem av [[gamalnorsk]] ''óðinsdagr'' ‘dagen åt Oden’. | |||
Tilsvarande latinske namn er ''diēs Mercuriī'' som tyder ‘dagen åt Merkur’, guden for ferd og tjuvskap. | |||
''Oden'' kjem av [[frumgermansk]] ''*Wōdanaz'' av ''*wōdaz'', [[frumindoeuropeisk]] ''*weh₂t-''<!--''*u̯āt-'' eller ''*u̯ōt-''--> ‘vera od’, jf. nn. ''od''. | |||
På Færøyom hev Suderøyi ''ónsdagur'' (truleg etter dansk). | |||
==Mikedag== | ==Mikedag== | ||
{{Norsk Ordbog|Mekedag}} | |||
Eit anna namn på ''onsdag'' er ''mikedag''. Det er ei samandraging av ''midvikedag'' som kjem av [[gamalnorsk]] ''miðvikudagr''. Ordet hev ofte ''ø'' (< ''ỳ'') i talemålet, og ei millomform kann ha vore ''*myðku-'', jf. ''mørkedag'' (''rk'' < ''ðk'') i Telemark (Tinn). | |||
Færøysk nyttar same namnet, ''mikudagur''. Islendsk hev ''miðvikudagur''. | |||
=Torsdag= | =Torsdag= | ||
{{Norsk Ordbog|Torsdag}} | |||
Namnet ''torsdag'' kjem av [[gamalnorsk]] ''þórsdagr'' ‘dagen åt Tor’. | |||
Tilsvarande latinske namn er ''diēs Iovis'' som tyder ‘dagen åt Jupiter’, kongen hjå gudane i romersk gudekunna. | |||
''Tor'' kjem av [[frumgermansk]] ''*þun(a)raz'' ‘tora’, frå [[frumindoeuropeisk]] ''*(s)tenh₂-''. | |||
På islendsk vert dagen kalla ''fimmtudagur'' ‘femtedag’. På færøysk heiter han ''hósdagur'' (h < þ), so nær som i suderøymålet som hev ''tórsdagur''. | |||
=Fredag= | =Fredag= | ||
Namnet ''fredag'' kjem av [[gamalnorsk]] ''frjádagr'' og hev | {{Norsk Ordbog|Fredag}} | ||
Namnet ''fredag'' kjem av [[gamalnorsk]] ''frjádagr'' og hev soleîs rettare [[typeform]]i ‹frædag› som grunnlag for [[uttala]] i [[målføri]]. | |||
Det latinske fyredømet er ''diēs Veneris'' ‘dagen åt Venus’, og for Venus er komi disi Frigg eller Frøya. På gamalnorsk hét dagen ''freyjudagr'' au. Formi ''frjádagr'' i staden for ''*friggjardagr'' må vera eit lån frå eit sudlegare germanskt mål, jf. til dømes gamalhøgtysk ''Frîatac'' utan norderlendsk [[skjerping]]. | |||
''Frigg'' kjem av [[frumgermansk]] ''*frijjō'', [[frumindoeuropeisk]] ''*prihjā'' ‘elska kona’, skyldt m.a. ''frilla''. | |||
''Frøya'' kjem av [[frumgermansk]] ''*frawjō'' ‘fruva, høgvyrd kona’, skyldt ord som ''fyre''. | |||
I seinare gamalnorsk ([[millomnorsk]]) hét dagen au ''fræigjadagr''. Gamalsvensk hadde ''frēadagher''. | |||
På islendsk vert dagen kalla ''föstudagur'' ‘fastedag’, og på færøysk ''fríggjadagur''. ''Fríggja-'' er framvaksi av ''frjá-'' og ikkje av ''*friggjar-''. Elvdalsk hev ''frjådag''. | |||
'' | =Laurdag= | ||
{{Norsk Ordbog|Laugardag}} | |||
Namnet ''laurdag'' kjem av [[gamalnorsk]] ''laugardagr'' ‘laugedag’. På gamalnorsk hét dagen ''þváttdagr'' ‘tvåttdag’ au. Berre fyrste namnet hev halde seg til i dag. Hjå [[Ivar Aasen|Aasen]] heiter dagen ''laugardag''. Målførelege former er m.a. ''laugurdag'' i Vinje, ''laug(e)dag'' på Raudland, ''lògu-'' / ''løgudag'' på Tinn, elles ''lau-'', ''lu(r)-'' ({{IPA|/lʉːɽa/}}), ''lor-'' og ''lø(r)-'' (/løːɽa/) sume stader. | |||
'' | Tilsvarande latinske namn er ''diēs Saturnī'' og tyder ‘dagen åt Saturn’, guden for jordbruk. | ||
På islendsk vert dagen kalla ''laugardagur'' og på færøysk ''leygardagur''. | |||
Siste versjonen frå 26. mars 2022 kl. 01:13
Vikedagane hev på norsk sernamn som gjeng attende til samgermansk tid, då dagane fekk namn etter latinskt mynster. Her fylgjer ordsoga åt dei einskilde dagane.
Sundag
| Feil ved oppretting av miniatyrbilete: Fila manglar | Detta ordet hev òg ein teig i Norsk Ordbog (1873): Sundag |
Namnet sundag kjem av gamalnorsk sunnadagr og tyder ‘dagen åt soli’.
Tilsvarande latinske namn er diēs Sōlis som au tyder ‘dagen åt soli’.
På islendsk og færøysk vert dagen kalla sunnudagur.
Måndag
| Feil ved oppretting av miniatyrbilete: Fila manglar | Detta ordet hev òg ein teig i Norsk Ordbog (1873): Maandag |
Namnet måndag kjem av gamalnorsk mánadagr ‘dagen åt månen’.
Tilsvarande latinske namn er diēs Lūnae som au tyder ‘dagen åt månen’.
På islendsk og færøysk vert dagen kalla mánadagur.
Tysdag
| Feil ved oppretting av miniatyrbilete: Fila manglar | Detta ordet hev òg ein teig i Norsk Ordbog (1873): Tysdag |
Namnet tysdag kjem av gamalnorsk týsdagr ‘dagen åt Ty’
Tilsvarande latinske namn er diēs Mārtis som tyder ‘dagen åt Mars’, stridsguden i romersk gudekunna, same som Ty er i norrøn.
Ty kjem av frumgermansk *teiwaz, frumindoeuropeisk *deywós ‘gud’, frå *dyew- ‘himel’. Av *deywós kjem au gr. Zeũs og lat. Jūpiter (< *Diu-pater).
På islendsk vert dagen kalla þriðjudagur ‘tridjedag’, og på færøysk týsdagur.
Onsdag
| Feil ved oppretting av miniatyrbilete: Fila manglar | Detta ordet hev òg ein teig i Norsk Ordbog (1873): Onsdag |
Namnet onsdag kjem av gamalnorsk óðinsdagr ‘dagen åt Oden’.
Tilsvarande latinske namn er diēs Mercuriī som tyder ‘dagen åt Merkur’, guden for ferd og tjuvskap.
Oden kjem av frumgermansk *Wōdanaz av *wōdaz, frumindoeuropeisk *weh₂t- ‘vera od’, jf. nn. od.
På Færøyom hev Suderøyi ónsdagur (truleg etter dansk).
Mikedag
| Feil ved oppretting av miniatyrbilete: Fila manglar | Detta ordet hev òg ein teig i Norsk Ordbog (1873): Mekedag |
Eit anna namn på onsdag er mikedag. Det er ei samandraging av midvikedag som kjem av gamalnorsk miðvikudagr. Ordet hev ofte ø (< ỳ) i talemålet, og ei millomform kann ha vore *myðku-, jf. mørkedag (rk < ðk) i Telemark (Tinn).
Færøysk nyttar same namnet, mikudagur. Islendsk hev miðvikudagur.
Torsdag
| Feil ved oppretting av miniatyrbilete: Fila manglar | Detta ordet hev òg ein teig i Norsk Ordbog (1873): Torsdag |
Namnet torsdag kjem av gamalnorsk þórsdagr ‘dagen åt Tor’.
Tilsvarande latinske namn er diēs Iovis som tyder ‘dagen åt Jupiter’, kongen hjå gudane i romersk gudekunna.
Tor kjem av frumgermansk *þun(a)raz ‘tora’, frå frumindoeuropeisk *(s)tenh₂-.
På islendsk vert dagen kalla fimmtudagur ‘femtedag’. På færøysk heiter han hósdagur (h < þ), so nær som i suderøymålet som hev tórsdagur.
Fredag
| Feil ved oppretting av miniatyrbilete: Fila manglar | Detta ordet hev òg ein teig i Norsk Ordbog (1873): Fredag |
Namnet fredag kjem av gamalnorsk frjádagr og hev soleîs rettare typeformi ‹frædag› som grunnlag for uttala i målføri.
Det latinske fyredømet er diēs Veneris ‘dagen åt Venus’, og for Venus er komi disi Frigg eller Frøya. På gamalnorsk hét dagen freyjudagr au. Formi frjádagr i staden for *friggjardagr må vera eit lån frå eit sudlegare germanskt mål, jf. til dømes gamalhøgtysk Frîatac utan norderlendsk skjerping.
Frigg kjem av frumgermansk *frijjō, frumindoeuropeisk *prihjā ‘elska kona’, skyldt m.a. frilla.
Frøya kjem av frumgermansk *frawjō ‘fruva, høgvyrd kona’, skyldt ord som fyre.
I seinare gamalnorsk (millomnorsk) hét dagen au fræigjadagr. Gamalsvensk hadde frēadagher.
På islendsk vert dagen kalla föstudagur ‘fastedag’, og på færøysk fríggjadagur. Fríggja- er framvaksi av frjá- og ikkje av *friggjar-. Elvdalsk hev frjådag.
Laurdag
| Feil ved oppretting av miniatyrbilete: Fila manglar | Detta ordet hev òg ein teig i Norsk Ordbog (1873): Laugardag |
Namnet laurdag kjem av gamalnorsk laugardagr ‘laugedag’. På gamalnorsk hét dagen þváttdagr ‘tvåttdag’ au. Berre fyrste namnet hev halde seg til i dag. Hjå Aasen heiter dagen laugardag. Målførelege former er m.a. laugurdag i Vinje, laug(e)dag på Raudland, lògu- / løgudag på Tinn, elles lau-, lu(r)- (/lʉːɽa/), lor- og lø(r)- (/løːɽa/) sume stader.
Tilsvarande latinske namn er diēs Saturnī og tyder ‘dagen åt Saturn’, guden for jordbruk.
På islendsk vert dagen kalla laugardagur og på færøysk leygardagur.