Innføring i høgnorsk

Ei innføring i høgnorsk formverk, stavnad m.m.

Formverket

Eit kjent og ytre merke på høgnorsken er i-målet, me byrjar difor med formverket i namnordi. Namnordi hev tri kyn — hannkyn, hokyn, inkjekyn. Desse er anten linne eller sterke, og det viser seg i bøygjingi.

	eintal		fleirtal
kyn	ubundi	bundi	ubundi	bundi
hannkyn	dag	dag-en	dagar	daga-ne
	hane	hane-n	hanar	hana-ne
hokyn	tid	tid-i	tider	tide-ne
	vìka	vìka	vìkor	vìko-ne
inkjekyn	år	år-et	år	år-i
	auga	auga(-t)	augo	augo

Det som fløkjer til for norsken, er at upphavleg gamalnorsk -in ymsar mykje i målføri og hev mange avbrigde: i, e, ei, æ, a (med palatalisering). Men her er det uppbygnaden som er viktug.

Linne kallar ein namnord som ender på trykklinn -e i hannkyn, -a i hokyn (ofte -e og -u i målføri), og -a i inkjekyn. Alle dei andre kallar ein sterke namnord; det gjeld au inkjekynsord som ender på -e.

Merk at høgnorsk hev ei eigi hokynsform av tilleggsformene (partisippi) av gjerningsordi (verbi), som ender på -i liksom sterkt hokyn i bundi form eintal. Døme: Han er vaksen, ho er vaksi, det er vakse, dei er vaksne. Jfr bøygjingi av varaordi (pronomen): min, mi, mitt, mine; hin, hi, hitt, hine; din, di, ditt, dine; sin, si, sitt, sine; og difor òg eigen, eigi, eige, eigne; ingen, ingi, inkje, ingi.

Undantak: Sume hokynsord hev -ar i mangtal, sameleis hev sume hankynsord -er. Dette samsvarar med gjeldande rettskriving, men høgnorsken er strengare her. Hugsa at endingar på -ing hev -ar i mangtal, og at endingar på -nad hev -er.

Nokre døme:

• Hannkyn:
  • bekk — bekker
• Hokyn:
  • elv — elvar, øy — øyar

Stavnaden (ortografien)

Med ljodskrift kann me lesa upp kva mål som helst utan å kunna det, det gjev oss uttala utan å kunna uttalereglane. I ei skriftnorm derimot, vil ein burtimot ljodrett stavnad hava so mange variablar at det vert for innfløkt og tungvint, han viser ikkje so nøgje uppbygnaden i målet. I eit skriftmål må måluppbygnaden syna seg. Difor byggjer høgnorsk på ei sameining av ordsogeleg og fonetisk rettksriving.

Samsvar (der gjeldande rettskriving i nynorsk skil seg, er formi sat i klomber og kursiv):

• bøygja (bøya), bøygjer (bøyer), bøygde, hev bøygt
• segja (seia), segjer (seier), sa(gde), hev sagt
• pløgja (pløya), pløgjer (pløyer), pløgde, hev pløgt.

g-en er med i heile bøygjingi. Då vert det lett å sjå korleis ein skal bøygja ordet ut ifrå grunnformi (infinitiv). Skriv ein pløgja, veit ein at det skal vera pløgde i fortid og ikkje *pløygde. Skriv ein bøygja, veit ein at det skal vera bøygde i fortid og ikkje *bøyde. Dette er ikkje merkelegare enn at ein skriv gjeva, gjev, gav, gjeve. At -gj- skal uttalast j er ein greid og kjend regel.

• kunna, kann (kan), kunde (kunne), kunde.
• vilja, vil, vilde (ville), vilja

Merk: d-en i kunde er ikkje meir uvanleg enn d-en i kveld.

Dei viktugaste skilnadene millom gjeldande rettskriving og høgnorsk

Mange av desse høgnorske formene er i klombrer i gjeldande rettskriving

Gjerningsord (verb):

• bøya, bøyer, bøygde, bøygt — bøygja, bøygjer, bøygde, bøygt
• få, får, fekk, fått — få, fær, fekk, fenge
• ha, har, hadde, hatt — ha(va), hev, hadde, havt
• kunna, kan, kunne, kunna — kunna, kann, kunde, kunna
• seia, seier, sa, sagt — segja, segjer, sa(gde), sagt
• slå, slår, slo, slått — slå, slær, slo, slege
• slåst, slåst, slost, slåst — slåst, slæst, slost, slegest
• teia, teier, tagde, tagt — tegja, tegjer, tagde, tagt
• pløya, pløyer, pløgde, pløgt — pløgja, pløgjer, pløgde, pløgt
• vilja, vil, ville, vilja — vilja, vil, vilde, vilja

Sterke gjeringsord hev langform der gjeldande rettskriving òg hev stuttform:

• be el. beda, ber el. bed [beder], bad, bede el. bedi el. bedd el. bedt - beda, bed, bad, bede
• svi el. svida, svir el. svid [svider], svei el. sveid, svide el. svidi el. svidd el. svidt - svida, svid, sveid, svide
• ta el. taka, tek [tar el. teker], tok, teke el. teki [tatt] - taka, tek, tok, teke

Linne gjeringsord hev langform der gjeldande rettskriving òg hev stuttform:

• gle el. gleda, gler el. gleder, gledde, gledd el. gledt - gleda, gleder, gledde, gledt

Lagord:

• brei — breid
• grei — greid
• lei — leid
• nøyen (nøye) — nøgjen (nøgje)
• sær — ser
• tynn — tunn
• naken (hokyn) — naki

Namnord:

• ansvar — andsvar
• brønn — brunn
• jente — gjenta
• funn (sam-) — fund
• hei — heid
• hær (-teneste) — her
• li — lid
• sau — saud
• sei — seid
• sommar — sumar
• somme — sume
• tiur — tidur

Styreord og medord (preposisjonar og adverb):

• austafor — austanfor (osb.)
• gjennom — gjenom
• korfor/kvifor — kvifor
• kor/kvar (um stad) — kvar
• mellom — millom
• om — um
• opp — upp
• unna — undan

Talord:

• hundre — hundrad
• nitten — nittan (osb.)
• tjue — tjuge
• to — tvo
• tre — tri
• tusen — tusund

Varaord (pronomen):

• anna (hokyn av annan) — onnor
• dei (objektform) — deim
• ingen (mangtal av ingen) — ingi (lik hokynsformi, som i alle målføri)
• noka (hokyn av nokon) — nokor

Sjå òg

• Uttala
• Ljodlæra
• Norskdansk-høgnorsk ordlista
• Sterke gjerningsord
• Sterk-linne gjerningsord
• Linne gjerningsord