Brukardiskusjon:SAM
Spursmål um uttala
God kveld!
Eg sit no med dei sterke segnordi og ser på uttala av dei bøygde formene (serlegt tilleggs-/lagformene), men hev diverre ikkje målføret mitt (som fylgjer den vikske regelen skyta – skyti) å stydja meg på i dette høvet og er med di heilt rådlaus. Sidan du hev skrivi mest heile teigen um uttala (han er sers god og gull verd, må eg segja!), reknar eg med at du er den rette å spyrja um emnet?
I teigen stend det at alle lagformene og tilleggsformene hev ope sjølvljod, soleîs skòten, sùngen osb. Etter Aasen gjeld det òg sèten (av sitja), drèpen, èten osb. Greidt nog, tenkte eg, men so kom eg til gjeva og bidja. No bøygjer eg desse jitt og bett i målføret mitt og vantar med di kjensla av korleis håtten skal vera i gjeven og beden. Um desse er logbundne, lyt det vel vera gjèven og bèden, men det læt tollegt snodugt i øyro mine. Norsk ordbok 2014 skil ikkje millom ope og trongt sjølvljod (trur eg) og ordboki hans Aasen gjev helder ingi hjelp her.
Verre vart det av å sjå på nemneformi. Aasen førde upp giva fyrst og gjev ingi uttala av gjeva, men etter GM1935 er sjølvljodet trongt, d.e. gjéva, og uttala skil seg dimed frå drèpa. Kor heng dette saman? Ljodet var stutt i båe ordi i gamalnorsk, les eg, og eg ser ingen annan skilnad millom deim. Det einaste eg kann tenkja meg, er at gjeva ikkje er eit framhald av norrønt gefa, men i røyndi er gìva (liksom svensk ge) og at *gifa då anten fanst som sideform i gamalnorsk (liksom fingu/fengu) eller vart lånt inn frå svensk seinare (utan at eg kann sjå korleis -i- kom inn i heilo, men det er ei onnor sak).
Kor som er, skynar eg ikkje meir av å sjå på bidja og sitja. Det fyrste er visst vanlegt veikt til bea, og her skynar eg endå mindre. (Fallen) daud d lengjer sjølvljodet fyre seg, stend det, men berre stutt i vart opna (uttala skulde då ha vorti /biː(j)a/?). På hi sida hadde sitja stutt i (dimed /sɪtːa/ el. /sɪtja/?), men er ikkje ljodet framleis trongt der? Rett nog kjenner eg ein trønder som segjer sìtt/sett (til sitja, sit), men han er òg den einaste eg veit um som gjer det.
Eg fær ikkje dette til å hanga i hop, so eg undrast:
- Er det slik at sjølvljodet i lagformene allstødt hev open hått, utan undantak – jamvel i gjèven, bèden, lèsen, tèken, drègen osb.? Um ikkje, kann ein kjenna att undantaki på t.d. nemneformi?
- Finst der noko system i høgnorsk normaltala, eit slikt at um du fær vita nemneformi til eit sterkt segnord, ljodhåtten til sjølvljodet hennar og kva rekkja/klassa ordet høyrer til, so kann du avleida håtten til sjølvljodet i hine formene au?
- Um du hev tid, kann du segja um desse formene skal hava ope eller trongt sjølvljod?
- sitja – sit – seten, bidja – bid – beden (og beda – bed – beden), gjeva – gjev – gjeven
- heng – hekk
- held – heldt
- dreg – dregen
- tek – teken
- komo (mt. fyrrtid) – komen
- les – lesen
- syngja – syng
- svella – svell
- gjelda – gjeld
- bresta
- brenna
- fruso (mt. fyrrtid av frjosa)
PS. Det stend I alle andre tilfelle der sjølvljodet upphavleg var stutt i grunnformi, er ljodhåtten trong i notid – t.d. (5te) fer /fɛ:r/ (til fara), grev /grɛ:v/ (til grava), tek /tɛ:k/ (til taka), veg /vɛ:g/ (til vega); (6te) lèt /lɛ:t/ (til lata). Skal det standa open i staden for trong her?
- Gode spursmål.
- Spursmålet er um formi inf. (*?)gifa fanst i gamalnorsk (germ. *geban- gjev berre gn. gefa). Mogeleg er det - dersom me legg til grunn at inf. (*?)gifa er jamna etter ei form 2. 3. sg. pres. gifr (berre eitt tilslag hjå Fritzner) < eldre *gebiR, slik gsv. inf. brista (gn. bresta) er jamna etter pres. brister < eldre *bresti-. Formene brister og gifr skil seg derimot på eitt punkt - i det fyrste tilfellet er det tala um i-ljodbrigde, i det andre um iR-ljodbrigde (i-ljodbrigde verkar ikkje i stutt rotstaving). Det pussige er då at det er gsv. som hev formi giva (attåt gæva); iR-ljodbrigdet tykkjest ikkje verka like sterkt på svenskt umråde som i norskt. Korleis iR-ljodbrigdet verkar i gd. veit eg ikkje.
- Alt ihoplagt talar det for at trong uttala av gjeva osb. ikkje er framhald av gn. (*?)gifa osb., til det er formi for sjeldsynt. Svensk eller dansk påverknad (som må vera tidleg, d.e. fyre i vart opna til e) verkar heller ikkje rimelegt. Spursmålet er då um det kann vera tala um eit seinare framverkande (progressivt) i-ljodbrigde (etter at g vert palatisert fyre e), jf. inf. gjeta ~ gita osb.
- Sitjta og bidja. Eg tenkjer at uttala av i i sitja må vera opi, endå i ikkje går heile vegen til e i noko målføre (so framt j ikkje er burtfallen) og soleis ikkje er so opi som i pres. sit. Men ei trong uttala av sitja stikk seg upplagt ikkje so mykje ut som ei trong uttala av fylgja. Trong uttala av beden til inf. beda ~ bidja må vera eit sertilfelle (nylaga form som fylgjer eigne reglar), jf. uttala (GM) kvède til inf. kveda.
- Til pkt. 1. Ja, lagformene hev allstødt open hått (dersom me vandar reine målføreformer). For palataliserte former som gjeven og nylagingar som beden verkar det vera undantak. For seg stend vorden (ikkje ofte bruka sideform til vorten til inf. verta); her er det tala um ei tidleg lengjing av o fyre gamal rð, jf. uttala av jord.
- Til pkt. 2. (Pres.) inf. og pres. stend på same ljodsprangstig og fylgjest soleis allstødt i uttala (stutt ~ lang rotvokal > opi ~ trong uttala). Part. stend jamt på eitt og same ljodsprangstig - nullstig (stutt rotvokal > opi uttala). Pret. kann standa på ulike ljodsprangstig; rotvokalen (me ser burt ifrå tviljod) kann anten vera lang eller stutt og uttala skifter soleis millom opi og trong. Soleis er det berre uttala av inf. og pret. som ikkje gjev seg sjølv. Det er likevel ikkje vandskeleg: Berre 3. rekkja (t.d. bita) og 4. rekkja (t.d. suga) hev lang rotvokal i inf., og soleis trong uttala. Berre 5. rekkja (t.d. tok til inf. taka) hev lang rotvokal, og soleis trong uttala.
- For pret. pl. gjeld eigne reglar. Pl. fruso stend på null-stig (som part.), og hev soleis opi uttala. Formi pl. komo stend frå gamalt på langstig, og skulde soleis ha trong uttala. Det kann derimot tenkjast uttala er påverka av sg., og soleis hev opi uttala.
- Til pkt. 3.
- For sitja – sit – seten, bidja – bid – beden (og beda – bed – beden) og gjeva, sjå dryfting yver.
- For komo (mt. fyrrtid) – komen; fruso (mt. fyrrtid av frjosa), sjå merknad til pkt. 2.
- Det er mogeleg at gjelda – gjeld fylgjer gjeva.
- Opi uttala - opi uttala (soleis òg GM): les – lesen
- Opi uttala - trong uttala: heng – hekk og held – heldt. Desse er gamle reduplikasjonsverb og skil seg soleis frå hine sterke gjerningsordi. Ein fylgjer same mynster som pres. lèt : pret. lét til inf. lata.
- Opi uttala - opi uttala: dreg – dregen; tek – teken; syngja – syng; svella – svell; bresta; brenna. Palataliseringi i sume målføre, t.d. trøndsk, gjer derimot at uttala vert heller trong (t.d. i brenna, men ikkje i bresta).