Uttala
Uttala er den munnlege framburden av skriftmålet.
Høgnorsk uttala
Sjølvljod
I norsk hev me desse sjølvljodi i skrift: a, e, i, o, u, y, æ, ø, å. Med di mange av deim kjem i par med open og trong hått, og sjølvljod i endingar kann få ein annan hått en i rotstavingar, stend dei for femtan ulike sjølvljod i fyreskrivi høgnorsk ljodlæra. Uttala meir målføreleg kann denne bygnaden minskast til nie att, men samsvaret millom skrift og uttala kann ymsa millom dei ulike målføri.
Samansetjingar av tvo sjølvljod, tviljod, fylgjer eigne reglar for uttala.
| skrift | ljodskrift | døme | vanleg målføreleg | anna målføreleg |
|---|---|---|---|---|
| a | [a] | gras [graːs], kann [kʰan] | [æ] Austfold, upplandsmål i visse stodor | |
| é | [e] | sér [seːr], lett [let] | ||
| è | [ɛ] | fer [fɛːr], sett [sɛt] | ofte anten [æ] eller [e] | |
| í | [i] | liv [liːv], inn [in] | ||
| ì | [ɪ] | liva [lɪːva], millom [mɪlum] | ofte [e] | [ɛ] i visse stodor; [i] Telemark |
| ó | [u] | sol [suːl], sott [sut] | «européisk» [o] i sume målføre | |
| ò | [ɔ] | pose [pʰɔːsə], sopp [sɔp] | [ø] | |
| ú | [ʉ] | sur [sʉːr], snutt [snʉt] | [u] fyre n i austnorsk | «européisk» [u] i sume målføre |
| ù | [ʊ] | hug [hʊːg], bukk [bʊk] | [u] eller [ʉ] i austnorsk | ymsar stundom med ò frå gamalt |
| ý | [y] | ny [nyː], nytt [nyt] | ||
| ỳ | [ʏ] | ỳl [ʏːl], ynskja [ʏnʃa] | ofte [ø] | stundom mot [ʉ] i sudvestnorsk |
| æ | [æ] | fæl [fæːl], næste [næstə] | stundom samanblanding med [e] | [e] |
| ø | [ø] | døma [døːma], dømd [dømd] | gamalt skil [ø]/[œ] | |
| å | [ɒ] | mål [mɒːl], lått [lɒt] | ofte [ɔ] | [au] Indre Sogn, og andre mållummor frå gamalt |
Urunda og runda sjølvljod
i [i] og y [y] er framborne på same staden i munnen, berre at y er framboren med meir runda og framskotne lippor. Soleis er òg tilhøvet millom e [e] og ø [ø] (men noko lengre atti munnen), og i eldre mål è [ɛ] og `ø [œ].
Ope og trongt sjølvljod
e, i, o, u og y (og i eldre mål ø) kann lyda på tvo måtar, trongt og ope. æ, ø og å skil soleis ikkje millom opi og trong uttala. I lange stavingar finn me oftast det tronge ljodet, i stutte oftast det opne. Når ljodet er ope, nærmar e seg til æ, i til e, o til å, u til o, y til ø. Sumtid merkjer ein desse når ein skal skilja ord som elles er like i skrift: lutande kile ( ́) yver trong, attkeik kile (`) yver open - t.d. blót (offer), blòt (leggja i b-).
- Merk: Dei lange sjølvljodi i gamalnorsk vart tronge i norsk, dei stutte opne, ubunde av lengdi på sjølvljodet seinare i norsk - t.d. gn. skot, sót, sótt > nn. eit skot /skɔ:t/ el. /skɔt/, ein sot /su:t/, ei sott /sut/. Ei gamalnorsk ordbok eller ei norsk ordbok som viser det gamalnorske upphavet, kann difor vera til hjelp for uttala i norsk.
- Lengdi på medljod er ikkje lenger tydingsskiljande i norsk, ulikt gamalnorsk - jf. gn. sót 'sot' og sótt 'sott'. For eit skil millom stutt og langt medljod, jamfør uttala av t i engelsk met (til to meet) og norsk møtt (til å møta).
Nøgnare um trongt og ope sjølvljod. Tronge sjølvljod hev sterkare lipperunding, tungespaning (lengre fram) og -lyfting (høgare) enn motsvarande opne sjølvljod.
- Merk: Kor trongt sjølvljodet er frambore, kann ymsa alt etter medljodet etter. T.d. vert ò og ù ofte opnare framborne fyre m, n og r, men slike småe skilnader er ikkje viktuge her. Det viktugaste er at i, ì og e ikkje fell saman i uttala. Sameleis y, ỳ og ø; og u, ù og o.
i [i] og y [y] er framborne med ei sers framskoti tunga, medan ì [ɪ] og ỳ [ʏ] er framborne med ei slakkare og mindre framskoti tunga, dessutan noko mindre lipperunding (jf. bolken ovanfor). Her kann ein freista å segja i og y utan å skjota tunga fram. Då vert uttala lågare og attare, og me fær ì [ɪ] og ỳ [ʏ].
Tilhøvet millom e [e] og è [ɛ] er mykje som millom i og ì.
å [ɒ] vert i mange målføre framboren som ò [ɔ]. Her kann ein freista å laga meir rom i munnen, soleis at å vert framboren ulikt ò.
ù [ʊ] er korkje framboren som u [ʉ] eller o [u] (men alle er framborne med runda lippor). Tilhøvet millom u og ù minner litt um tilhøvet millom i og ì, og e [e] og è. Soleis kann ein freista segja u utan å skjota tunga fram. Tunga må dessutan vera noko lenger atti munnen, men ikkje for mykje.
- Merk: Ei god øving kann vera å segja etter kvarandre a, i, ì, y, ỳ, e, è, æ, ø, (`ø,) u, ù, o, ò, å. Soleis høyrer ein skilnadene betre. Sameleis kann ein segja ei lit, ein lìt, lét (fortid til lata), lèt (notid til lata), læt (notid til låta); ei syl, ein ỳl (varme), ei/eit øl; eit hjul, adj. gùl, gol (fortid til gala); adj. lut, ein lùt (-lag), ein sot; ein mòl, eit mål.
Schwa
I utyngd staving kann e få uttala schwa [ә], eit slapt ljod. Døme: hane [ha:nә].
Tviljod
Der er seks vanlege tviljod: au, ei, øy, ja, jo, ju, og dessutan je og jø som heng nært i hop med ja og jo. Døme: lauk, leik, røyk, jamn, brjota, ljuga; fjell, mjølk.
Tviljodet er ofte noko stuttare fyre langt sjølvljod eller sjølvljodsamband. Dette viser seg serleg i bøygningi, t.d. raud [røu] : raudt [røᵘt], å leida [²lɛia] : leidde [²lɛⁱdə]. Sameleis i utyngd staving - t.d. soleis [su:lɛⁱs].
- Merk: I sume målføre vert det stutte tviljodet einfalda her - t.d. ein leist /lest/, raudt /røt/ (men raud /rau/). Einfalda sjølvljod er ikkje tilrådelegt i ei fyreskrivi uttala.
Nøgnare um uttala av sjølvljod
Uttala etter utjamning av stavingslengd
Sjølvljodi er anten stutte eller lange, og skifter sumtid i lengd alt etter målføret – t.d. eit skot /skɔ:t/ el. /skɔt/, men einast ein rev /rɛ:v/. æ og å er jamt lange, anna en når tvifelt medljod eller medljodsamband fylgjer – t.d. ei råma, men adj. næste (til nær).
- Merk: Endå eit sjølvljod i sume ord lyt hava lang uttala, må ein ikkje gjera sjølvljodet for langt – jf. at t.d. saman og same ofte fær ei leseuttala som er yverlang. Dette læt ikkje vænt for måløyrat.
VK > V:K eller VK:
Når stavingi ender på einfelt medljod, kann e, i, o, u, y, ø alt etter målføret anten vera lange eller stutte – t.d. lit (ha. farge), vit; brot, lok, skot; skut (i båt, ikkje i tydingi "fjell-" eller eit slag utbygg), lut; løn (ha. treslag < gn. (h)lynr). a er jamt lang, men kann i sume målføre vera stutt fyre utlydande m – t.d. gras, mas, tal, men tam /ta:m/ el. /tam/.
Nøgnare. Når sjølvljodet upphavleg var stutt (einfelt medljod), kann me ålment segja at a jamt er lang, anna en i tilfellet nemnt ovanfor – t.d. eit tak /ta:k/, tal /ta:l/. Stutt (serleg nordanfjells) eller langt sjølvljod fyre k, n, p, t, s – t.d. eit lok; ein son, ei mòn (el. mån), eit tin (malm); eit skip; eit skot; eit bos. Lengdi på sjølvljodet ymsar meir fyre m. Jamt langt sjølvljod fyre d, g, l, r, v – t.d. ein fred, ein led; ein hug; gul, eit kol, ein mòl (dyr); eit snòr, eit smør; eit lov, ein rev (dyr).
KVKV > KV:KV
Når fyrste stavingi ender på einfelt sjølvljod, skal sjølvljodet vera langt – t.d. (namnord) navar (bor), spade; boge, flote, mose; og (gjerningsord) draga, fara, svara; bera, gjera, lesa, skjera, vera; liva, vita. Stutt uttala er ikkje tilrådelegt her. Undantak: Fyre m kann sjølvljodet anten vera langt eller stutt – t.d. humar, koma, sumar.
- Merk: I å døma, eit døme, å søma, adj. sømeleg skal ø vera lang av di ø upphavleg var lang. I bokmål og dansk er desse anologiskt avstytte. Jf. svensk döma, men komma.
Vanlege uttalemistak av sjølvljod (dømi viser rett uttala)
Trong o i ein hov (heste-), ein drott, ein idrott, ei otta (um morgonen, t.d. i o-), å ottast, ein otte (rædsla), ei rova (hale), ein skort (stundom open o), ei sott (sjukdom), totte (tykte til tykkja), ein trott. Både trong og lang o i ein dom (sameleîs etterfestet -dom), ein domar. Open o i ein bol (som i bolverk), ein fole, eit hol, ei hosa, eit kol, ei kona, eit lok, ein mose (vokster), ein ost (stundom trong o), ein pose, eit spor, ei stoda, ei stova, å tola, å tora. Open u i ein brunn, ein burd (fram-), ein dug, å duga, ei dumba, adj. full, ein grunn, ein gud, adj. gul, eit gull, ein hug, ei humla, ein hund, å kunna, ein lut (-lag), ein munn, ein rug, ein skurd, ein skut (fram-), ei stund, adj. stutt, pron. sum(e), ein sumar (trong i visse målføre når sjølvljodet er stutt), å sumla, eit sund, adj. sund, adj. tung, adj. tunn, ein ukse, prep. um, prep. under adj. ung, adv. upp. Open i i ein bit, ein lit (farge), eit skil (sameleis skilnad), eit skin, eit skip, å skipa, eit slit, sliten, eit stig, eit svik, eit tin (malm), ei vika, eit vik (stundom skriven vek), eit vit. Open e i ei skjel (blautdyr). Open y i ei bylgja, eit dyn, å dynja, eit dryn, å drynja, å fylgja, prep. fyre, ein hyl (stundom skriven høl), å skyna, å syrgja, å vyrda, å ynskja.
- Merk: Sumtid er sjølvljodet so ope at at ein skriv e for eldre i eller ø for eldre y – t.d. kid > kjed (norr. kið, jf. killing < kidling), sid > sed (norr. siðr), vin > ven (norr. vin, vinr), fyl > føl (norr. fyl).
Stutt og ikkje langt sjølvljod i vakna - d.e. er /vakna/ og ikkje /va:kna/ (jf. rakna av rak). Sameleîs flakna (av flak), spakna (av spak) osb., og i alle høve blakna (av blakk), slakna (av slakk). Like eins stutt sjølvljod i fagna - d.e. /faŋna/ eller /fagna/ og ikkje /fa:ŋna/ eller /fa:gna/ (jf. regna). Sameleîs tagna osb. I hjarta, til knes og å sigla skal sjølvljodet vera stutt og ikkje langt - d.e. /jarta/ el. /jaʈa/, /knes/, /sɪgla/.
- Merk: Langt sjølvljod i fagnad, lagnad osb. med di etterfestet hev større tyngd en vanlege endingar. Lengdi i mange tilleggsformer kann vera jamna etter eintal - t.d. vakne /va:kne/ (attåt /vakne/) til vaken /va:ken/.
Desse ordi skal ha langt sjølvljod og ikkje stutt: ein dom /du:m/ (sameleîs etterfestet -dom), ein domar /du:mar/, ein led /le:/ (el. /lɪ:/), eit par /pa:r/, å para /pa:ra/, eit smør /smø:r/, å smøra /smø:ra/, eit tal /ta:l/, ei øl /ø:l/.
Uttala av sjølvljodi ved bøygde former
Lagord. Når lagordet stend i inkjekyn, vert ofte stavingslengdi og ljodhåtten brigde, d.e. at sjølvljodet vert lengt og millomlågt sjølvljod lægt – t.d. god /gu:/ : godt /gɔt/. Stundom berre stavingslengdi - t.d. høg /hø:g/ : høgt /høkt/, låg /lɒ:g/ : lågt /lɒkt/, låk /lɒ:k/ : låkt /lɒkt/, rik /ri:k/ : rikt /rikt/.
Sterke gjerningsord. Dersom sjølvljodet upphavleg var langt i grunnformi (infinitiv), er ljodhåtten (i og y) trong i notid (presens), d.e. 3de (t.d. brjota : bryt : braut : brote) og 4de rekkja (t.d. lita : lit : leit : lite) av sterke gjerningsord – t.d. (3de) bit /bi:t/ (til bita), lit /li:t/ (til lita), skriv /skri:v/ (til skriva), og (4de) bryt /bry:t/ (til brjota), lyt /ly:t/ (til ljota), skyt /sky:t/ (til skjota).
I alle andre tilfelle der sjølvljodet upphavleg var stutt i grunnformi, er ljodhåtten trong i notid – t.d. (5te) fer /fɛ:r/ (til fara), grev /grɛ:v/ (til grava), tek /tɛ:k/ (til taka), veg /vɛ:g/ (til vega); (6te) lèt /lɛ:t/ (til lata).
Tilleggsformene (partisippi). Her er sjølvljodet jamt ope – t.d. bore (til bera), skore (til skjera), skote (til skjota), vore (til vera), vorte (til verta); skrive (til skriva), slite (til slita), drive (til driva); sprunge (til springa) , stunge (til stinga), sunge (til syngja).
- Merk. Same gjeld lagord som ovan – t.d. vriden /vrɪ:ən/, skiten – men ikkje vrid-en /vri:ən/ (til vrid) og skit-en, avdi sjølvljodet i gamalnorsk var langt.
Linne gjerningsord. Opningsverdet av sjølvljodet held seg gjenom heile bøygningi, anten ope eller trongt. Sjølvljodet i alle linne gjerningsord i telja‑klassa er ope gjenom heile bøygningi – t.d. byrja : bør : burde : burt; dylja : dyl : dulde : dult; dynja : dyn : dunde : dunt; fylgja : fylgjer : fylgde : fylgt; selja : sel : selde : selt; spyrja : spyr : spurde : spurt; telja : tel : talde, talt. Sjølvljodet i linne gjerningsord i døma‑klassa er trongt gjenom heile bøygningi når sjølvljodet i fyrstestaving er langt – t.d. styra : styrer : styrde : styrt. Når sjølvljodet i fyrstestaving er stutt, er sjølvljodet ope gjenom heile bøygningi – t.d., lyfta, spytta, vyrda.
- Merk. I målføre med retrofleks, er sjølvljodet i rotstavingi langt i fortid og tilleggsform - t.d. styrde /sty:ɖə/ : styrd /sty:ɖ/ til styra. I målføre utan, stutt - t.d. styrde /styrdə/ : styrd /styrd/ til styra.
Gjerningsord i døma-klassa hev i presens ofte samandregi uttala - t.d. gleder (av gleda) /glɛ:r/ el. /glɛ:ər/.
Namnord. Fleirtal av ord på -nad hev ofte samandregi uttala - t.d. bunader /bʉ:nar/ el. /bʉ:naər/. Sameleîs fenad, lagnad, merknad, skilnad osb. Same gjeld fleirtal av hannkynsord på -a - t.d. sofa /su:far/ el. /su:faer/.
Medljod
| Skrivegjerd | Hovudnorm | Onnor normgild uttala frå ymse landslùter |
| b | [b] | |
| c | Berre i lånord | |
| d- framljod | [d] | |
| -d- inn-/utljod |
|
Sunnmøre/Nordfjord: [ð] eller [d] |
| dd | [d] | Nordnorsk, trøndsk o.a.: [ɟ] |
| dj | [ʝ] eller [ɟʝ] | Mange stader: [j] |
| dk | [k] | Sum aust- og nordnorsk: [ɾk] (sjå rk) |
| f | [f] | |
| g- framljod |
|
|
| -g- innljod |
|
|
| -g utljod | [g] | Sume stader etter e, i, y, æ, ø og l, r: [ɣ] eller [j] |
| gj | [ʝ] |
|
| -gn inn- og utljod | [ŋn] eller [gn] | |
| h | [h] | |
| hj | [j] | I sume ord mange stader: [ç] (t.d. hjå) |
| j | [j] | |
| k- framljod |
|
Vestnorsk: [cç] fyre ei, i, y, øy |
| -k- innljod |
|
Vestnorsk: [cç] fyre mange endingar på -e-, -i- |
| -k utljod | [kʰ], [ʰk], [k] | |
| kj | [ç] | Vestnorsk: [cç] |
| l | [l] | Austnorsk:
|
| ld | [ld] eller [l] | Nordnorsk, trøndsk o.a.: [ʎ] |
| lg | Sjå -g i utljod | |
| lj | [lj] eller [j] | |
| ll | [l] | Nordnorsk, trøndsk o.a.: [ʎ] |
| m |
|
|
| mb | [mb] eller [m] | |
| n |
|
|
| nd | [nd]] eller [n] | Nordnorsk, trøndsk o.a.: [ɲ] |
| ng | [ŋg] eller [ŋ] | |
| nn | [n] | Nordnorsk, trøndsk o.a.: [ɲ] |
| p framljod | [pʰ] | |
| -p- innljod | [p] | |
| q | Berre i lånord | |
| r | [r] | |
| rd | [r] | Austnorsk: [ɽ] |
| rg | Sjå -g i utljod | |
| rk | [rk] | Trøndsk og nordnorsk: [ɹ̥k] |
| rl | [rl] | Austnorsk: [ɭ] |
| rn | [rn] eller [n] |
|
| rs |
|
|
| rt | [rt]] | Austnorsk: [ʈ] |
| s | [s] | |
| sj | [ʃ] eller [sj] | |
| sk |
|
|
| skj | [ʃ] | |
| sl | [sl] eller [ʃɭ] | Trøndsk og andre stader: [ɬ] |
| stj | [ʃ] | |
| t framljod | [tʰ] | |
| -t- innljod | [t] | |
| tj | [ç] eller [cç] | |
| tl | [tl] eller [ʃɭ] | Trøndsk og andre stader: [ɬ] |
| tt | [t] | Nordnorsk, trøndsk o.a.: [c] |
| v | [ʋ] | |
| w, x, z | Berre i lånord | |
Nøgnare um uttala av medljod
«Stungen» d. Millom sjølvljod og i utljod vert d vanleg ikkje uttala – t.d. å beda, ei gleda, ein spade, ei tid, ein tidur. Undantak kann vera «bibelord» som Gud, nåde, stadnamn som Bodøy, Nidaros, Lade, og allveg lånord som ode, jøde og mode. Fyre etterfesti ‑ig og ‑ug er uttala oftast med d fyre ‑ig og utan d fyre ‑ug – t.d. vert stødig og stødug uttala /stø:dig/ og /stø:ug/.
- Merk: Sunnmørsk og nordfyrdemål held på d millom sjølvljod og i utljod. I jamvektsmål finn ein au halden d: spåddå (spade), tuddur (tidur).
I sume ord og former kann d lyda so meiningi vert tydelegare – t.d. bedne /bɛ:dnə/, bodne /bɔ:dnə/ (med langt sjølvljod som i eintal).
dj vert oftast uttala som j i framljod, men i sume uttalor som gj – t.d. djup, djerv, djevel. I innljod er uttala anten /dj/ med stutt sjølvljod fyre eller /j/ med langt sjølvljod fyre – t.d. ei midja, å rydja, å stydja, ei smidja. Ljodhåtten av sjølvljodet held seg når det vert lengt – t.d. stỳdja /stʏdja/ el. /stʏ:ja/.
tj vert i framljod oftast uttala /ç/ (kj-ljod), stundom /t/ – t.d. tjukk, tjuge, og millom tvo sjølvljod /tj/ eller /ç/ – t.d. sitja, vitja – der sjølvljodet i roti kann vera langt eller stutt: /siça/, /vɪːça/.
g og k lyder som gj og kj fyre i, y, ei, øy – t.d. gild, gøyma, kinn, køyra. Fyre bundi form på -i er palatal uttala derimot valfri – t.d. lag-i, sag-i, bok-i, tak-i. Fyre e i endestavingar er palatal uttala sameleis valfri – t.d. rike, lykel, dregen.
- Merk: Valfri palatal uttala fyre e gjeld berre underliggjande eller sogeleg e (og i). Soleis hev hage(bruk), vike(blad) og bøker (til bok f.) aldri palatal uttala, etter di e og er her viser til underliggjande eller sogeleg ending -a, -u og -r – d.e. gamalnorsk haga, viku, bǿkr.
ggj finst berre i innljod og hev oftast uttala /ʝ/ (gj-ljod), men òg /j/ – t.d. leggja /leʝa/ el. /leja/, byggja /byʝa/ el. /byja/, (tvi)eggja /eʝa/ el. /eja/. kkj finst berre i innljod og vert uttala /ç/ – t.d. vekkja, ikkje, bikkja
gj i framljod – t.d. gjeva, gjenta – og i innljod – t.d segja, bægje, pløygja, bøygja. kj i framljod – t.d. kjenna, køyra – og i innljod – t.d veikja.
- Merk: Bjodeformi hev hardt medljod – t.d seg, pløyg, veik til segja, pløygja, veikja
Ljodlagi dg, dk og gs vert samandregne til gg, kk og ss. Er sjølvljodet i eller o, skifter det ljodhått og stavingslengd – t.d. vidga /vɪga/ (av vid /vi:/), blodga /blɔga/ (av blod /blu:/), vridka /vrɪka/ (av vrid /vri:/). Når a, berre stavingslengd – t.d. dragsa /drasa/ (av draga /dra:ga/).
k. Sjå g.
kj. Sjå gj.
kkj. Sjå ggj.
ld og nd vert i utljod uttala anten /ld/ og /nd/, eller /ll/ og /nn/ (dei tvo fyrste uttalone oftare i innljod enn i utljod) – t.d. kald, kveld, vald; land, rand, (sam)fund, snild. Men utan jamning i fortidsformene – t.d. talde (til telja), kjende (til kjenna), kunde (til kunna), og tilleggsformer – t.d. tald, kjend.
lj misser ofte l i tala, men ein bør ha eit visst slag av l. Då med sekundærtyngd på j – t.d. bljug /blⁱjʉ:g/, brjost /brⁱjust/, brjota /brⁱju:ta/, drjug /drⁱjʉ:g/.
nd. Sjå ld.
ng vert anten uttala /ŋ/ eller /ŋg/ – t.d. ring.
rd vert vanleg uttala /r/ (el. /ɽ/) - t.d. ein fjord, ei jord, eit mord, ei urd; å herda, å vỳrda. Undantak er framandord som ordning (men ordna /orna/), og det norrøne hird. I stadnamn er uttala anten med eller utan d - t.d. Stord, Hordaland, Fỳrde (den nedervde uttala er utan d).
- Merk: Når d og t ikkje er lekk av sjølve ordstomnen, men er ein bøygningslekk av gjerningsordi, gjeld andre reglar. I fortid kann d halda seg, samandragast med r til ein retrofleks eller falla heilt ut. Det er serleg etter u at d-en fell burt – t.d. spurde (av spyrja) /spʊrdә/, /spʊ:ɖә/ eller /spʊ:rә/. I andre tilfelle held d-en seg oftast, t.d. førde, høyrde, vyrde. I gjorde (av gjera) fell han oftast burt. I partisipp og supinum held d-en og t-en seg eller dei vert samandregne med r til ein retrofleks: spurd kann då uttalast /spʊrd/ eller /spʊ:ɖ/, og spurt /spʊrt/ eller /spʊ:ʈ/. For rd (og rt) i avleidde lagord er tilrådd uttale den same som for partisippi, t.d. bærd, hærd, lærd, tærd.
rs vert i sume ord uttala ss fyre t – t.d. fyrst /fʏst/, tyrst /tʏst/, størst /støst/.
rn er tilrådd uttala /rn/, i sume ord òg /n/ (t.d. ei birna), med stutt og ope sjølvljod fyre - t.d. eit korn /kɔrn/. Undantak er ei stjorn /ʃurn/ el. /scçurn/ med (stutt) trongt sjølvljod, avdi sjølvljodet upphavleg var langt (gn. stjórn). Sume ord tykkjest oftare ha /n/ enn /rn/, serleg tvostava ord - t.d. ei birna, å varna, adv. gjerne. Merk uttala av tilleggsformene borne /bɔ:rnə/ el. /bɔrnə/, skorne /skɔ:rnə/ el. /skɔrnə/, (u)vyrdne /vʏr(d)nə/ osb.
- Merk: rn skifter alt etter målføret millom /n/ (el. palatal /ɲ/), /dn/ og /rn/ (serleg i nordnorsk), medan sjølvljodet oftast er stutt og ope - t.d. eit korn /kɔn/, /kɔdn/ og /kɔrn/.
- Uttala med langt (oftast trongt) sjølvljod og retroflekst medljod, som i bokmål, er ikkje tilrådelegt - t.d eit korn /ku:ɳ/.
Burtfall. I ljodlag med tri medljod kann det millomste falla ut – t.d eldst /ɛlst/, hemnd /hɛmd/, nemnd /nɛmd/, siglde (til sigla) /sɪgdә/ el. /sɪgәldә/.
Tonelag
Til liks med svensk hev norsk tvo tonelag (skil i tone ved stavingar med hovudtyngd), som skapar minstepar. Døme: liket [¹li:kə], like [²li:kə] (til lo. lik); leiken (no.) [¹læikən], leiken (lo.) [²læikən].
Merk: Grunntonemynsteret for dei tvo tonelagi skil seg frå målføre til målføre.
Circumfleks
Er tostavingstonelag på ord med éi staving. Dette gjeld berre fåe ord. Døme: fôr, vêr, sâl. Ikkje alle ord med circumfleks er vanlege å merkja: mor, far, mt. glør (til glod).
Merk: Circumfleks femner vidare i sume målføre med apokope (m.a. trøndsk), jf. han er stor mot dei er stôr (= store).
Uttaleordlista
- bil eit /bɪ(:)l/
- birna ei /bɪna/ el. /bɪrna/
- bjørn ein /bjørn/
- blodga v /blɔga/
- boge ein /bɔ:ge/
- bòl ein (-verk) /bɔ:l/
- bol eit (orme-) /bu:l/
- brot eit /brɔ(:)t/
- brunn ein /brʊn/
- burt adv /burt/ el. /buʈ/
- bylgja ei /bʏlja/
- byrja v /bʏrja/
- dom ein /du:m/. Sameleîs etterfestet -dom
- dotter ei /dɔtər/ el. /dutər/
- dragsa v /drasa/
- drope ein /drɔ:pe/
- drott ein /drut/
- dryn eit /drʏ(:)n/
- drynja v /drʏnja/
- dumba ei /dʊmba/
- dylja v /dỳlja/
- dyn eit /dʏ(:)n/
- dynja v /dʏnja/
- døma v /dø:ma/
- døme eit /dø:mə/
- fagna v /fagna/ el. /faŋna/
- fagnad ein /fa:gna/
- flakna v (av flak) /flakna/
- flote ein /flɔ:te/
- fole ein /fɔ:le/
- fylgja v /fʏlja/
- fyre prep /fʏ:rə/
- fyrr prep /fʏr/
- fyrst adv /fʏst/
- gamal adj /ga(:)mal/
- gras eit /gra:s/
- gud ein /gʊ:(d)/
- gul adj /gʊ:l/
- gull eit /gʊl/
- hjarta eit /jarta/ el. /jaʈa/
- hjort ein /jurt/ el. /juʈ/
- hol eit /hɔ:l/
- horn eit /hɔrn/
- hosa ei /hɔ:sa/
- hug ein /hʊ:g/
- hugsa v /hʊksa/
- humar ein /hʊ(:)mar/
- hund ein /hʊnd/
- hyl ein /hʏ:l/
- idrott ei /i:drut/
- jarn eit /jarn/
- kol eit /kɔ:l/
- koma v /kɔ(:)ma/
- kona ei /kɔ:na/
- korn eit /kɔrn/
- kvern ei /kvɛrn/
- kunna v /kʊna/
- lagnad ein /la:gna/
- lit ein /lɪ(:)t/
- lit ei /li:t/
- liva v /lɪ:va/ (men liv eit /li:v/)
- lok eit /lɔ(:)k/
- lut ein /lʊ(:)t/
- lyfta v /lʏfta/
- mòl ein /mɔ:l/
- mose ein (vokster) /mɔ:sə/
- nokon /nɔ(:)kɔn/
- ost ein /ust/ el. /ɔst/
- otta ei (um morgonen) /uta/
- otte ein (rædsla) /utə/
- par eit /pa:r/
- para v /pa:ra/
- pose ein /pɔ:sə/
- selja v /sɛlja/
- so adv /su:/ el. /sɔ:/ (stutt sjølvljod i utyngd stoda)
- son ein /so(:)n/
- sott ei (sjukdom) /sut/
- rova ei (hale) /ru:va/
- rug ein /rʊ:g/
- saman adv /sa(:)man/
- same pron /sa(:)mə/
- segl eit /segl/
- segl eit /sɛgl/ (på skip)
- sigla v /sɪgla/
- skil eit /skɪ(:)l/
- skin eit /skɪ(:)n/
- skip eit /skɪ(:)p/
- skipa v /skɪ:pa/
- skort ein /skurt/ el. /skɔrt/ el. /skuʈ/ el. /skɔʈ/
- skot eit /skɔ(:)t/
- skurd ein /skʊ:r/
- skyna v /ʃʏna/
- slit eit /slɪ(:)t/
- slita v /sli:ta/
- sliten adj /slɪ:tən/
- smør eit /smø:r/
- spakna v (av spak) /spakna/
- spor eit /spɔ:r/
- spyrja v /spʏrja/
- stjerna ei /ʃɛrna/ (el. /scçɛrna/)
- stjorn ei /ʃurn/ (el. /scçurn/)
- stund ei /stʊnd/
- stutt adj /stʊt/
- sum, sume pron. /sʊ(:)m/, /sʊ(:)mə/
- sumar ein /sʊ(:)mar/
- svik eit /svɪ(:)k/
- svika v /svi:ka/
- syrgja v /sʏrja/
- søma v /sø:ma/
- sømd ei /sømd/
- tagna v /tagna/ el. /taŋna/
- tal eit /ta:l/
- tigl /tɪgl/
- tjørn ei /çø(r)n/ el. /cçø(r)n/
- totte pret. (av tykkja) /tutə/
- trott ein /trut/
- tyrst adj /tʏst/
- ukse ein /ʊksə/
- ung adj /ʊŋg/
- um prep /ʊm/
- upp adv /ʊp/
- vakna v /vakna/
- velja v /vɛlja/
- vit eit /vɪ(:)t/
- vita v /vɪ:ta/
- vyrda v /vʏ:ra/
- ỳl ein /ʏ:l/
- ynskja v /ʏnʃa/
- yver prep /ʏ:vər/ el. /ø:vər/
- ørn ei /ørn/ el. /ø:ɳ/