Gjerningsord

Gjerningsord eller segnord (au verb) er ei klassa av ord som segjer frå um ei gjerning, hending eller vera.

Bøygjingsrekkjor

Gjerningsordi vert bytte i tvei hovudbolkar, sterke og linne gjerningsord. Kvardeira bolken er skift i ymse bøygjingsrekkjor, og dessutan er det ei rekkja som hev drag frå båe hovudbolkane og difor ber namnet sterk–linn.

Sterk bøygjing

Sterke vert dei gjerningsordi kalla som lagar bøygjingsform i fyrrtid utan ending. Ljodsprang av rotsjølvljodi spelar ei stor rolla i bøygjingi. Sterke gjerningsord vert rekna til åtskilde rekkjor etter ljodstìgi i bøygjingi, med mogeleg ulike ljodstìg i (1) nemneform, (2) fyrrtid og (4) ferdug lagform, attåt (3) fyrrtid mangtal (som vanleg ikkje vert nytta no). Dessutan er det ljodbrigde sjølvljodavbrigde i (a) notid og den sjeldnytta (b) fyrrtid mògemåte.

Døme: (1) brjota – (a) bryt – (2) braut – [(3) bruto – (b) brỳte] – (4) brote

Linn bøygjing

Linne vert dei gjerningsordi kalla som lagar bøygjingsform i fyrrtid med ending. Det er fire rekkjor: kasta–kasta, døma–dømde, telja–talde og nå–nådde.

Sterk–linn bøygjing

Sterk–linne vert dei gjerningsordi kalla som lagar bøygjingsform i fyrrtid med ending men som hev gamal sterk fyrrtidform i notid. Døme: kunna – kann – kunde.

Bøygjingsformer

Gjerningsordi vert bøygde i tid og segjemåte. Bøygjing i tal og menne (person) finst i målførelegt eller alderdomlegt mål. Dette er dei gjerande (finitte) formene.

Attåt kjem ei namnordleg og tvæ lagordlege former av gjerningsord. Dette er dei nemnde (infinitte) formene. Dei lagordlege formene vert dessutan bøygde som lagord.

I yvergangen millom bøygjing og avleiding kjem segnstoda, eller attvisande form.

Ved samansetjing av gjerande og nemnde former kann ein laga ymse umskrivne tider og måtar.

Grunnformer

Tidene er notid (presens) og fyrrtid (preteritum). Segjemåtane er forteljemåte (indikativ), bjodemåte (imperativ) og ynskje- eller mògemåte (konjunktiv).

Den namnordlege formi er nemneform (infinitiv), dei lagordlege er ferdug og uferdug lagform (partisipp).

	gjerande		nemnde
	notid	fyrrtid	nemneform	uferdug lagform	ferdug lagform
forteljemåte	kjem kastar segjer	kom kasta sagde	koma kasta segja	komande kastande segjande	komen kasta sagd
bjodemåte	kom kasta seg
ynskje- eller mògemåte	kome kaste segje	kjøme – –

Samansette former

T.d. havde kasta, kunde ha blive, kjem til å koma o. s. fr., der fleire gjerningsord er nytta i lag. Kvar rad i tavla syner ei mogeleg samansetjing.

	(notid)	(fyrrtid)	(nemneform)	(uferdug lagform)	(ferdug lagform)
ferdug notid	hev er				kasta komen
ferdug fyrrtid		hadde var			kasta komen
lidande notid	vert				kasta
lidande ferdug notid	er				kasta
framtid	mun skal kjem til å		kasta
	vert			kastand**
fastlagd framtid	vert		å kasta
ferdug framtid	mun skal kjem til å		ha* vera		kasta komen
	vert			havand** verand**	kasta komen
ferdug fastlagd framtid	hev				vorte å kasta
(opi) fyrrtidar framtid		munde skulde	kasta
(gjord) fyrrtidar framtid		kom til å	kasta
		vart		kastand**
ferdug fyrrtidar framtid		munde skulde kom til å	(ha*) vera		kasta komen
		vart		havand** verand**	kasta komen
mogeleg framtid		hadde***			skula sagt kome til å sagt vorte segjand**

(*) Stuttformi ha vert gjerne nytta i denne samansette formi i staden for hava jamvel um ein elles nyttar hava. (**) Ei stuttform på -and eller avbrigdeform på -andes vert gjerne nytta i framtid i staden for vanleg form på -ande. (***) Ei form hade ([hɑːə]) vert gjerne nytta for hadde i umskriven mògemåte.

Segnstoda – attvisande form

Attvisande form av gjerningsordi vert laga med endingi -st. Denne formi vert ofte nytta med midstadd (mediopassiv) segnstoda, stundom lidande (passiv), til skilnad frå vanleg vyrk (aktiv) segnstoda.

Vanlege grunnformer

	nemneform	notid	fyrrtid	ferdug lagform
vyrksegn	gjera	gjer	gjorde	gjort
midsegn	gjerast	gjerst	gjordest	gjorst*

(*) Endingi -t fell burt fyre -st, derimot stend ein t som høyrer til roti, um han ikkje stødt vert uttala.

Tal- og mennebøygjing

Ivar Aasen sette upp eigne former av gjerningsordi i mangtal, men desse er målføreleg eller alderdomleg merkte i dag, til liks med formene for 2. menne (person) i eintal.

Notid mangtal er lik nemneformi so nær som for vera, skùla og muna som hev formene ero, skulo og muno.

Fyrrtid mangtal finst berre av sterke gjerningsord og hev ofte eit eige ljodstìg og stødt endingi -o. Døme: eg var – dei våro, eg fann – dei funno, eg såg – dei sågo.

Bjodemåte mangtal ender på -e. Døme: kome! kaste! segje!

2. menne eintal finst det leivder etter i fyrrtid av sterke gjerningsord og notid av sterk–linne gjerningsord. Døme: du sågt; du kant, du vilt.